Trong thời đại của nhịp sống gấp gáp, nơi con người bị cuốn vào guồng quay bất tận của những mục tiêu vật chất và sự hào nhoáng phù phiếm. Câu hỏi về một cuộc đời “tốt đẹp” trở thành đề tài vừa quen thuộc vừa mơ hồ. Cuốn sách A guide to the good life: An ancient art of stoic joy của William B. Irvine, với bản dịch tiếng Việt gần đây mang tựa Chủ nghĩa Khắc kỷ – Phong cách sống bản lĩnh và bình thản (1) đã xuất hiện như một ngọn đuốc sáng giữa đêm tối của sự xao nhãng hiện sinh.
Nhưng liệu lời hứa về một “cuộc sống bản lĩnh và bình thản” có thực sự mang tính khai phóng, hay chỉ là một phiên bản cổ điển được gọt giũa cho phù hợp với tinh thần hiện đại?
Một triết lý sống, không phải một triết học khô khan
Điểm mạnh đầu tiên và cũng là điểm then chốt của cuốn sách nằm ở định hướng thực hành triết học. Irvine không viết để giảng dạy lý thuyết Khắc kỷ như một môn học hàn lâm. Ông tiếp cận Stoicism như một triết lý sống – thứ giúp người ta định hình thái độ sống, đối diện với thách thức và vượt qua nỗi khổ bằng tư duy có chủ đích. Trong phần dẫn nhập, ông khẳng định: không có một triết lý sống nhất quán, con người dễ sống lầm lạc – một quan điểm khiến người đọc không thể không suy ngẫm về giá trị đời mình.
Irvine kế thừa, nhưng không sao chép cổ điển. Ông cẩn trọng lựa chọn những tinh hoa từ Seneca, Epictetus hay Marcus Aurelius, nhưng đồng thời khéo léo tái kiến giải bằng một giọng văn nhẹ nhàng, có phần tự sự. Nhờ vậy, Stoicism – vốn thường bị hiểu lầm là lạnh lùng, lãnh đạm – lại trở nên ấm áp và gần gũi.
Từ định kiến đến khai sáng
Nhiều thế kỷ qua, từ “Stoic” trong văn hóa đại chúng bị gắn mác là “vô cảm”, “cam chịu” hay “tê liệt cảm xúc”. Irvine, trong nỗ lực tái thiết hình ảnh này, cho thấy các nhà Khắc kỷ thực ra là những người sống sâu sắc, tỉnh táo và vui vẻ theo cách riêng. Theo Seneca, người Khắc kỷ chân chính phải luôn cảm thấy “hân hoan và có một niềm vui sâu sắc phát xuất từ bên trong” – điều mà Irvine coi là một liều thuốc quý giá cho xã hội tiêu thụ hiện đại, nơi niềm vui thường gắn liền với sự sở hữu.
Tái cấu trúc nội tâm: Bình thản, không phải buông xuôi
Một đóng góp quan trọng của Irvine là diễn giải trạng thái “ataraxia” – sự bình thản – như một mục tiêu nội tâm khả thi, chứ không phải một đặc quyền của ẩn sĩ. Thông qua “tưởng tượng tiêu cực”, “sự lưỡng phân kiểm soát” hay “tự tiết chế bản thân”, ông xây dựng một hệ thống kỹ thuật thực hành mang tính ứng dụng cao. Irvine không mơ mộng về một đời sống tách biệt xã hội, mà khuyến khích đối diện trực tiếp với mâu thuẫn, hiểu đúng bản chất cảm xúc, từ đó dẫn đến an yên nội tại.
Đặc biệt, “tưởng tượng tiêu cực” – kỹ thuật khuyên con người hình dung trước những mất mát – ban đầu có vẻ phản trực giác, nhưng dưới ánh sáng phân tích tâm lý học hiện đại (như Donald Robertson đã đề cập), đây lại là phương pháp hiệu quả để xây dựng khả năng phục hồi tâm lý và lòng biết ơn.
Thực tiễn giữa kỷ nguyên số
Không chỉ là một triết lý cổ điển, Irvine đã mạnh dạn “hiện đại hóa” Stoicism để phù hợp với thực tại đương đại. Ông đưa ra các tình huống đời thường như khi bị kẹt xe, bị xúc phạm trên mạng xã hội, hay cảm thấy thua kém trong thế giới truyền thông xã hội. Những lời khuyên của ông mang tính linh hoạt, dễ áp dụng – điều mà các bài phê bình từ Bryn Mawr Classical Review và Donald Robertson đều đánh giá cao, dù vẫn tranh luận về độ “trung thành” với nguyên bản triết học.
Không khó để thấy Stoicism Irvine là một Stoicism “hậu hiện đại” – nơi ông chấp nhận một số điều chỉnh để phục vụ nhu cầu con người thế kỷ XXI. Đây vừa là điểm mạnh vừa là điểm dễ gây tranh cãi. Những nhà phê bình cổ điển, như Robertson, cho rằng việc ông thay thế đức hạnh bằng “bình thản” làm trung tâm là lệch chuẩn. Tuy nhiên, chính sự lệch chuẩn này lại mở đường cho khả năng phổ biến tư tưởng Khắc kỷ tới số đông.
Giữa khủng hoảng hiện sinh và hành động đạo đức
Một điều đáng khen ở Irvine là ông không chỉ dừng lại ở việc xây dựng nội tâm, mà còn đề cao hành động. Ông lấy hình mẫu từ những nhà Khắc kỷ như Cato, Seneca hay Marcus Aurelius – những người dấn thân vào chính trường, nghệ thuật và trách nhiệm xã hội – để nhấn mạnh rằng Stoicism không phải là trốn tránh hiện thực, mà là can đảm gánh vác nó.
Dưới ảnh hưởng của chủ nghĩa tiêu dùng và chủ nghĩa cá nhân cực đoan, thông điệp “theo đuổi đức hạnh thay vì danh vọng hay của cải” có vẻ lạc lõng. Nhưng đó chính là điểm sáng nhất của Stoicism: giữ cho con người tỉnh táo, khi xã hội ngày càng mất định hướng giá trị.
Một lời mời thực hành thay vì tôn sùng
William B. Irvine không viết một bản thánh thư Khắc kỷ. Ông không kêu gọi người đọc tôn sùng các triết gia cổ điển, mà mời họ thử sống, thử nghĩ và thử thay đổi. Điều này khiến cuốn sách không chỉ là một tác phẩm triết học, mà còn là một bản hướng dẫn sống có thể thực sự tạo tác động tích cực.
Trong bối cảnh nhiều người trẻ hoang mang giữa vô vàn lựa chọn, giữa cám dỗ và trống rỗng, giữa thành công bên ngoài và bất an nội tại – cuốn sách của Irvine là một điểm tựa quý giá. Không phải vì nó mang lại câu trả lời tuyệt đối, mà vì nó gợi mở một con đường sống chủ động, bản lĩnh và đầy nội tâm lực.
Cuối cùng, như chính lời Irvine viết: “Việc không có một triết lý sống cũng khiến bạn phải trả giá.” Chủ nghĩa Khắc kỷ – Phong cách sống bản lĩnh và bình thản chính là lời mời trang nghiêm nhưng đầy hy vọng để chúng ta dũng cảm chọn cách sống – thay vì để mặc đời sống cuốn đi.
……………………………………………….
• Tiến sĩ. Tổng Biên tập Tạp chí Vietnam Logistics Review;
• Chủ nhiệm Văn nghiệp – www.vannghiep.vn
(1) Ấn bản do Nhà xuất bản Công Thương và Công ty Cổ phần Sách Thái Hà liên kết xuất bản.
